«Όμορφα χωριά άσχημα αλλοιώνονται» Τα αποτελέσματα της ημερίδας στη Νάξο

Σχετικά με την ημερίδα

Η MOnuMENTA διοργάνωσε στο πλαίσιο του προγράμματος «Τοπικές Κοινωνίες και Μνημεία» και σε συνεργασία με τον Δήμο Νάξου και Μικρών Κυκλάδων την ημερίδα «Όμορφα χωριά άσχημα αλλοιώνονται», την Κυριακή 28 Αυγούστου, στον παραδοσιακό οικισμό Φιλώτι της Νάξου. Μεγάλος αριθμός κατοίκων και επισκεπτών παρακολούθησε την εκδήλωση, την πέμπτη και τελευταία σε μια σειρά ημερίδων – δημόσιων συζητήσεων με θέματα σχετικά με τα προβλήματα και τους τρόπους προστασίας του δομημένου περιβάλλοντος με προεκτάσεις και στο φυσικό περιβάλλον.

Η ημερίδα  ήταν αφιερωμένη στους 24 κηρυγμένους παραδοσιακούς οικισμούς που είναι διάσπαρτοι στη Νάξο, και αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα αλλοίωσης και εγκατάλειψης. Oι ομιλίες των αρχαιολόγων Ε. Γρατσία και Στέλιου Λεκάκη και των αρχιτεκτόνων Θέμη Μπιλή και Μαρίας Μαγνήσαλη επικεντρώθηκαν στο θεσμικό πλαίσιο προστασίας των παραδοσιακών οικισμών και στα προβλήματα που αυτοί αντιμετωπίζουν. 

Χαρακτηριστικά  των οικισμών της  Νάξου

Ο ιδιαίτερος ιστορικός, λαογραφικός, πολεοδομικός, αρχιτεκτονικός ή αισθητικός χαρακτήρας των οικισμών είναι αυτός που προσδίδει στα οικιστικά σύνολα τον χαρακτηρισμό παραδοσιακό. Τα χωριά της Νάξου περιλαμβάνουν όλα τα παραπάνω και έχουν διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό τον πολεοδομικό ιστό και τα παλαιά κτήριά τους. Δύο βασικά επίσης χαρακτηριστικά τους είναι ότι αποτυπώνουν έντονα την κοινωνική μνήμη και την ιστορική συνέχεια. Δημιουργήθηκαν μέσα στη φράγκικη περίοδο και εμπλουτίστηκαν στο πέρασμα του χρόνου.  Είναι οικισμοί μικρής ή μεγάλης κλίμακας, ορεινοί, παραθαλάσσιοι και αγροτικοί οικισμοί με συνεχή κατοίκηση ή εγκαταλειμμένοι, τουριστικοί προορισμοί και πολλά άλλα.  

Θεσμικό πλαίσιο προστασίας

Η προστασία των ιστορικών οικισμών είναι αρμοδιότητα δύο υπουργείων, του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Οι Εφορείες και οι Υπηρεσίες Νεοτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟΤ με εργαλείο τον νόμο 3028/2002 για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι αρμόδιες για τις κηρύξεις μεμονωμένων κτηρίων εντός των οικισμών, για κηρύξεις ιστορικών συνόλων ως μνημείων. Την αρμοδιότητα για τον χαρακτηρισμό των οικισμών ως παραδοσιακών έχει το ΥΠΕΚΑ, το οποίο με εργαλείο το άρθρο 4 του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1985 κηρύσσει επίσης μεμονωμένα κτήρια ως διατηρητέα, θεσπίζει ειδικούς όρους και περιορισμούς δόμησης, οριοθετεί Ζώνες Προστασίας Παραδοσιακών Οικισμών - Αρχαιολογικών χώρων - Ιστορικών Τόπων.  Το Υπουργείο Περιβάλλοντος με μια σειρά προεδρικών διαταγμάτων χαρακτήρισε και χαρακτηρίζει οικισμούς ως παραδοσιακούς. Οι οικισμοί της Νάξου χαρακτηρίστηκαν παραδοσιακοί με τα ΠΔ του 1978 και του 1988. Τα Προεδρικά αυτά Διατάγματα καθορίζουν τους όρους και τους περιορισμούς δόμησης στους οικισμούς.

Τέλος στο νομικό πλαίσιο συμπεριλαμβάνονται, οι αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας καθώς και οι Διεθνείς Συμβάσεις, όπως η Σύμβαση της Γρανάδας του 1985 για την προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, που αποτελεί και νόμο του ελληνικού κράτους.

Προβλήματα  των οικισμών

Παρά το θεσμικό πλαίσιο η πραγματικότητα δείχνει ότι οι οικισμοί της Νάξου, και όχι μόνο, έχουν αλλοιωθεί και συνεχίζουν να αλλοιώνονται ενώ πολλοί αντιμετωπίζουν και προβλήματα εγκατάλειψης. Οι αλλοιώσεις αφορούν την άναρχη και σε πολλές περιπτώσεις αυθαίρετη δόμηση (π.χ. υπερβάσεις όρων δόμησης, αυθαίρετες προσθήκες), τις κακές επεμβάσεις και εκτεταμένες ανακατασκευές στα παλαιά κτήρια, τις αισθητικές αλλοιώσεις με τις κεραίες, τα κλιματιστικά μηχανήματα, τις διαφημιστικές πινακίδες, τα δίκτυα κοινής ωφέλειας που τοποθετούνται οπουδήποτε και χωρίς καμία μελέτη, τις ασύμβατες χρήσεις των κτηρίων, τις χωρίς μελέτη και σχεδιασμό επεκτάσεις των παλιών οικισμών κ.ά. Τα παραδείγματα της Χώρας Νάξου και του Φιλωτιού δείχνουν καθαρά πώς οι επεκτάσεις έχουν πνίξει τον παλιό πυρήνα του οικισμού και έχουν επιβαρύνει το τοπίο που τους περιβάλλει. Η εκτός σχεδίου δόμηση έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην απαξίωση των ιστορικών οικισμών της Νάξου. Ποια είναι τα αίτια αυτής της κατάστασης; Τα κυριότερα από αυτά είναι η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού, η έλλειψη ισχυρών ελεγκτικών μηχανισμών, η έλλειψη γνώσης και παιδείας των μηχανικών, το εύκολο κέρδος κ.ά. Σημειώνουμε ότι το ΣτΕ, το 2002  ανέφερε ότι: «… η παρατεταμένη ανεπίτρεπτη καθυστέρηση εκδόσεως του Προεδρικού Διατάγματος περί καθορισμού ΖΟΕ Νάξου, επέτρεψε την εγκατάσταση και λειτουργία χρήσεων ασύμβατων προς τη φυσιογνωμία των περιοχών εγκαταστάσεως τους".  

Αποτελέσματα  συζήτησης

Η συζήτηση που ακολούθησε παρά την απουσία  των εκπροσώπων των αρμοδίων φορέων προστασίας, της Πολεοδομίας και των Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου είχε μεγάλη συμμετοχή και ακούστηκαν πολλές ενδιαφέρουσες απόψεις και επισημάνσεις, τις οποίες αναφέρουμε συνοπτικά:

• Κοινή διαπίστωση όλων ήταν η σε μεγάλη έκταση αλλοίωση των οικισμών της Νάξου.
• Το νομοθετικό πλαίσιο είναι ικανοποιητικό, το πρόβλημα εντοπίζεται στους ελεγκτικούς μηχανισμούς.
• Η Πολεοδομία φέρει μεγάλη ευθύνη για την κατάσταση των παραδοσιακών οικισμών.
• Εμπορευματοποίηση της δόμησης
• Οι μηχανικοί που επιθυμούν να κάνουν σωστά τη δουλειά τους αντιμετωπίζουν την άρνηση των ιδιωτών.
• Η προστασία κάθε οικισμού πρέπει να αντιμετωπίζεται ξεχωριστά γιατί ο καθένας έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά.
• Ανάγκη ενεργοποίησης των πολιτών σε τοπικό επίπεδο
• Ανάγκη για ανάπλαση και προστασία των εισόδων των οικισμών όπου συσσωρεύονται μαγαζιά, βενζινάδικα κ.ά.
• Χρήση σύγχρονων υλικών στις οικοδομές, φιλικών προς το περιβάλλον

Κάτοικοι  του νησιού ζήτησαν  να γίνουν ημερίδες στις οποίες θα μπορούν να ενημερωθούν για το πώς πρέπει να ενεργούν και να συντηρούν τα σπίτια τους σε παραδοσιακούς οικισμούς. Επίσης, στη συζήτηση αναφέρθηκαν διάφορες καταστροφικές επεμβάσεις, κυρίως από την πλευρά των δήμων, όπως καταστροφή λιθόστρωτων μονοπατιών και τσιμεντοποίησή τους, κατασκευή αυθαίρετων και ακαλαίσθητων κτισμάτων, τοποθέτηση οικοδομικών υλικών και μπάζων σε κηρυγμένα λιθόστρωτα κ.ά.

Επίλογος
Η σημασία  των παραδοσιακών οικισμών είναι μεγάλη και αντικατοπτρίζεται, πέρα από αρχιτεκτονικά κριτήρια κλίμακας, αισθητικής και σχέσης με το φυσικό περιβάλλον, στην κοινωνική συγκρότηση και τον καθημερινό πολιτισμό των ιστορικών αυτών συνόλων -που σταδιακά εκλείπει- αλλά και στη δυνατότητα βιώσιμων αναπτυξιακών δραστηριοτήτων με βάση τον πολιτιστικό τουρισμό. Η ενημέρωση και ενεργοποίηση των κατοίκων του νησιού είναι βασικός μοχλός για την προστασία των οικισμών.